ตำนานเรื่องสามก๊ก พระนิพนธ์ สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ สำนักพิมพ์คลังวิทยา พ.ศ. ๒๕๐๖ มี ๑๐๑ หน้า

ต้นตำนานของหนังสือสามก๊กนั้น ทราบว่าเดิมเรื่องสามก๊กเป็นแต่นิทานสำหรับเล่ากันอยู่ก่อน สมัยราชวงศ์ไต้เหม็ง (พ.ศ. ๑๙๑๑ - ๒๑๘๖) มีนักปราชญ์จีน เมืองฮั่งจิ๋วคนหนึ่งชื่อ ล่อกวนตง คิดแต่หนังสือเรื่องสามก๊กขึ้นเป็นหนังสือ ๑๒๐ ตอน ต่อมามีนักปราชญ์จีนหลายคน นักปราชญ์จีนคนหนึ่งชื่อ จิมถ่าง เลื่อมใสในหนังสือเรื่องสามก๊ก ช่วยแก้ไขคำพังโพยของเม่าจงกัง แล้วแต่งคำอธิบายเป็นทำนองคำนำ มองให้เม่าจงกังไปแกะตัวพิมพ์ตีพิมพ์หนังสือเรื่องสามก๊กขึ้น ส่วนตำนานการแปลหนังสือสามก๊กเป็นภาษาไทยมีคำบกเล่าสืบกันมาว่าเมื่อในรัชกาลที่ ๑ มีพระราชดำรัสสั่งให้แปลหนังสือพงศาวดารจีนเป็นภาษาไทย ๒ เรื่อง คือ เรื่องไซฮั่น เรื่อง ๑ กับ เรื่องสามก๊ก เรื่อง ๑
สามก๊ก ฉบับแปลโดย เจ้าพระยาพระคลัง (หน)ได้รับการคัดสรรจากวรรณคดีสโมสร ในสมัยรัชกาลที่ 6 ให้เป็นยอดของความเรียงเรื่องนิทาน
หนังสือสามก๊กนี้เป็นวรรณคดีประเภทความเรียงที่สำคัญเรื่องหนึ่งของไทย ถ้าไม่นับหนังสือภาษาบาลีหรือมคธที่แปลเป็นไทย เช่นพวกนิทานชาดก และตำนานต่าง ๆ ก็อาจจะนับได้ว่า สามก๊กเป็นหนังสือบันเทิงคดีเล่มแรกที่ได้รับการแปลจากภาษาต่างประเทศเป็นภาษาไทย
หนังสือสามก๊กนี้เป็นความเรียงที่ไพเราะงดงามสละสลวยและได้รสทางวรรณคดีเป็นอย่างดี มีลักษณะพิเศษเฉพาะ จนกระทั่งกลายเป็นแบบฉบับในการแปลหนังสือพงศาวดารและบันเทิงคดีของจีนเรื่องอื่น ๆในยุคต่อๆมา
ตำนานเรื่องสามก๊ก ของ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ที่ทรงแต่งไว้เป็นภาคผนวกประกอบหนังสือสามก๊กฉบับงานพระเมรุ สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าฯ