อัตชีวประวัติ ทหารชั่วคราว ป๋วย อึ้งภากรณ์ สำนักพิมพ์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ พ.ศ. ๒๕๕๙ มี ๒๗๑ หน้า

ข้าพเจ้าได้เสนอให้ที่ประชุมพิจารณาข้อหนึ่งคือข้อที่ว่า เมื่อเราเข้าไปในประเทศไทยแล้วเราจะต้องพยายามอย่างเต็มที่ ที่จะไม่ใช้อาวุธประหัตประหารคนไทยด้วยกัน ถึงแม้ว่าจะต้องเสียชีวิตก็ไม่ควรที่จะต่อสู้ แต่ว่าเราไม่ควรที่จะให้ญี่ปุ่นจับเราได้เป็นๆ จะต้องต่อสู้จนจับตาย ข้อเสนอของข้าพเจ้านี้ได้เสนอขึ้นโดยระมัดระวังมิให้เป็นการบังคับ เพราะข้าพเจ้าเข้าใจดีว่ามีบางคนในพวกเรา จะไม่ยอมฝืนธรรมชาติที่จะสู้ก่อนที่จะถูกจับ แต่อย่างไรก็ดีส่วนมากของคณะ “ช้างเผือก” ได้ลงความเห็นชอบตามข้อเสนอนั้น

วันที่ ๑๖ สิงหาคม ๒๕๕๘ เป็นวาระครบ ๗๐ ปีของวันสันติภาพไทย อันเป็นวันที่ท่านผู้ประศาสน์การ ปรีดี พนมยงค์ ในฐานะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล ประกาศสันติภาพ เพื่อแสดงให้ปรากฏว่า การประกาศสงครามของรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม ต่อสหรัฐอเมริกาและบริเตนใหญ่ เป็นโมฆะ เพราะท่านในฐานะผู้สำเร็จราชการฯคนหนึ่งไม่ได้ลงนามด้วยทั้งยังเป็นการกระทำที่ขัดต่อเจตจำนงของมวลราษฎรไทย เพื่อยืนยันถึงเอกราชและอธิปไตยสมบูรณ์ของไทย ว่าไม่ได้ตกเป็นประเทศผู้แพ้สงคราม


ขณะที่เกิดสงครามโลกครั้งที่ ๒ นั้น ท่านอาจารย์ป๋วย อึ้งภากรณ์ ศึกษาอยู่ในประเทศอังกฤษ เมื่อรัฐบาลจอมพล ป. ประกาศสงคราม และเรียกตัวคนไทยกลับประเทศ อาจารย์ป๋วยเขียนเล่าไว้ว่า


“ก็เหมือนกับคนไทยอื่นๆ อีกในแง่ที่เป็นห่วงใยในอิสรภาพอธิปไตยของประเทศ เมื่อญี่ปุ่นยกทัพขึ้นดินแดนไทย เราก็ภาวนาให้มีช่องทางอย่างใดให้ญี่ปุ่นออกไปเสีย ครั้งรัฐบาลไทยก้าวล้ำเข้าไปอีกชั้นหนึ่ง โดยทำสัญญาร่วมกับญี่ปุ่นและประกาศสงครามกับสหรัฐฯและสหราชอาณาจักร เราก็ยิ่งเกิดความพรั่นพรึงว่า เมื่อญี่ปุ่นแพ้สงครามและไทยก็ร่วมแพ้ด้วย เห็นทีหายนะจะเกิดแก่ชาติเราเป็นแน่ ถ้าหากว่าคนไทยทุกคนเชื่อผู้นำและทำอะไรตามผู้นำไปหมด ฉะนั้นเมื่อมีคำสั่งให้เตรียมตัวเดินทางกลับประเทศไทย ในการแลกเปลี่ยนเชลยศึก จึงเป็นวาระที่พวกเราจะต้องเลือกทางเดิน จะเดินทางกลับบ้าน หรือจะอยู่ทำอะไรให้เป็นประโยชน์แก่อนาคตของประเทศชาติ”


ท่านจึงเลือกเป็น “ทหารชั่วคราว” เพื่อ “ประโยชน์แก่อนาคตของประเทศชาติ” ซึ่งก็เป็นไปตามนั้น


แต่น่าเสียดายที่เหตุการณ์อันเนิ่นนานผ่านมากว่า ๗ ทศวรรษค่อยๆ เลือนหายไปจากความทรงจำของผู้คนในสังคม ดังนั้น ในวาระ ๑๐๐ ปี ชาตกาล ของอาจารย์ป๋วย ในปี ๒๕๕๙ นี้ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์จึงจัดพิมพ์ อัตชีวประวัติ : ทหารชั่วคราว ขึ้นอีกครั้งเพื่อเผยแพร่เรื่องราวการเป็นเสรีไทยของอาจารย์ป๋วยให้กว้างขวางออกไป เพื่อเชิดชูเกียรติท่าน และเพื่อเป็นตัวอย่างให้อนุชนได้ยึดเป็นแบบอย่างต่อไป