นิราศหนองคาย หลวงพัฒนพงศ์ภังดี (ทิม สุขยางค์) สำนักพิมพ์ไทยวัฒนาพานิช พ.ศ. ๒๕๔๔ มี ๙๑ หน้า

นิราศหนองคาย ได้รับคัดเลือกให้เป็นหนังสือดี 100 เล่มที่คนไทยควรอ่าน ประเภทกวีนิพนธ์และบทละคร
นิราศหนองคาย เป็นบันทึกประวัติศาสตร์ช่วยให้เข้าใจความหมายของคำว่า การยกทัพ การเกณฑ์ทัพ การพักพล รวมทั้งเส้นทางระหว่างเดินทัพก็ช่วยให้เห็นสภาพบ้านเมืองไทยในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นได้เป็นอย่างดี เพราะนายทิมได้เขียนไว้โดยละเอียด
ความเริ่มต้นจากเจ้าพระยามหินทรรับสนองพระบรมราชโองการเตรียมทัพไปปราบฮ่อเมืองหนองคาย จะช่วยให้คนรุ่นหลัง-ผู้อ่าน ได้ทราบว่าการที่จะออกรบทัพจับศึกกันคราวหนึ่งๆ นั้นต้องมีการจัดพระยา พระหลวง ขุน ให้เป็นทัพปีกซ้าย ปีกขวาและเป็นทัพหน้า ต้องมีการเกณฑ์เลขสมฉกรรจ์ ต้องเกณฑ์ทาส พวกมูลนายนั้นเล่าใช้ปัญญา ซ่อนทาสไว้เสีย
จากการเกณฑ์ทัพ รวมทั้งว่าผู้มีทรัพย์สินเงินทอง สู้จ้างคนแทนตัวกลัวไพร่ นั้นนิยมใช้เงินจ้างคนออกรบแทนตน พิธีการเคลื่อนพลที่นายทิมแต่งขึ้นมาเล่าใน นิราศนั้นเป็นพิธีการอันสง่างามยิ่งใหญ่ ดูองอาจ ประสมประสานด้วยพิธีการทางโลกและทางธรรม เสียงโห่ร้องเอาชัยของทหารกึกก้องท้องน้ำ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จมารับกองทัพอยู่
ณ พระตำหนักแพริมน้ำพร้อมเหล่าขุนนางเรือของกองทัพจะเคลื่อนเข้าเทียบ
กองทัพปราบฮ่อ เดินทางทั้งโดยทางเรือและทางบก ผ่านเมืองผ่านป่า วันแล้ววันเล่า เป็นเวลาไปกลับทั้งสิ้นถึง ๘ เดือน ในท่ามกลางสภาพเช่นนั้นเอง นิราศหนองคายได้แสดงให้เห็นภาพแห่งความลำบากยากแค้นอย่างแท้จริงของกองทหาร ซึ่งต้องทนต่อความหนาวเหน็บ ความหิวโหย ไข้ป่าและฝนหนัก ได้ซาบซึ้งถึงความสัมพันธ์ระหว่างนายทหารกับพลทหาร
ระหว่างทางร่วมรบในชะตากรรมเดียวกันนายทิมได้ใช้โวหารกวีอย่างธรรมดาที่สุดสำหรับนิราศหนองคาย แต่กลับทำให้เกิด
มโนสำนึกถึงกองทัพไทยในทุกยุคทุกสมัยที่ผ่านมาแต่อดีตซึ่งเคยผ่านสงคราม ไม่ว่าจะเป็นมูลนายหรือไพร่ ทาส ก็ล้วนแต่ได้ผ่านความยากลำบาก ความเสียสละ อดทนมาด้วยกันทั้งสิ้นดังจะยกความระหว่างเดินทัพผ่านป่าต่อกับเมืองพิมายมาประกอบไว้ตอนหนึ่ง ดังนี้

"ที่ผืนแผ่นดินบางแห่งบ้างแดงล้ำ บ้างก็ดำเหมือนแสร้งแกล้งมุสา
บางแห่งเหลืองสีล้ำดอกจำปา พื้นสุธาบางแห่งขาวไม่ร้าวราน
ที่ในดงพงพฤกษ์นึกประหลาด ด้วยอากาศดงร้ายหลายสถาน
บางแห่งร้อนบางแห่งเย็นเป็นวิการ บ้างสะท้านจับเท้าหนาวขึ้นมา
บ้างครั่นเนื้อตัวร้าวซักหาวนอน บ้างก็ร้อนวิบัติขัดนาสา
บางแห่งวิงเวียนหัวมืดมัวตา บ้างจับนาสิกให้ชักไอจาม
บ้างก็เหม็นขื่นเขียวเหม็นเปรี้ยวบูด ไม่อาจสูดด้วยว่าจิตนั้นคิดขาม
ด้วยอายแร่แต่ดินมักกินลาม ตลอดตามสองข้างหนทางจร
อีกอายว่านอายยาในป่าชิด ล้วนมีพิษขึ้นอยู่ดูสลอน
ครั้งต้องแสงสุริยาทิพากร กำเริบร้อนด้วยพิษฤทธิ์วิกล
อายพื้นดินนำพาให้อาพาธ วิปลาสแรงกล้าเมื่อหน้าฝน
ตกแล้งหมาดขาดเหงื่อยังเหลือทน จึ่งพาคนให้เป็นไข้ได้รำคาญ
คนเดินเท้าก้าวหล่มบ้างล้มลุก ช้างเดินบุกหล่มล้าน่าสงสาร
เหล่าโคต่างล้าล้มอยู่ซมซาน บ้างวายปราณกลิ้งตายเป็นหลายโค
ช้างบุกหล่มบ้างล้มด้วยเต็มล้า ดูก็น่าสมเพชสังเวชโข
เจ้าของช้างเสียใจร้องไห้โฮ ว่าพุทโธ่ซื้อมาราคาแพง
ที่ช้างใหญ่ไม่สู้ล้ามาติดๆ พระอาทิตย์คล้อยบ่ายลงชายแสง
คนเดินเท้าอ่อนล้าระอาแรง บ้างย่องแย่งเท้าพุปะทุพองฯ"
หน้า35-36

การเดินทัพของกองทัพจากเมืองหลวงได้ผ่านบ้านผ่านเมืองสำคัญๆ หลายเมือง เช่น อยุธยา สระบุรี สีคิ้ว พิมาย โคราช เป็นต้น ตลอดเส้นทางนี้ นายทิมเขียนนิราศอย่างเปิดเผยและตรงไปตรงมาโดยไม่ปิดบังว่าข้าราชการไม่ว่าในกองทัพหรือหัวเมืองเอารัดเอาเปรียบ รีดไถราษฎรหรือฉ้อราษฎร์บังหลวงกันด้วยวิธีไหนและอย่างไร