บอนไซ (Bonsai) คือ มีลักษณะเฉพาะการเพาะปลูกต้นไม้ลงในกระถางขนาดเล็กของญี่ปุ่นที่มีชื่อเสียงไปทั่วโลก ต้นไม้ที่ชาวญี่ปุ่นที่นิยมนำมาปลูกบอนไซ ได้แก่ ต้นสนพันธุ์ต่าง ๆ โดยมีการศึกษาพร้อมพัฒนาขึ้นเรื่อย ๆ จนกลายเป็น ศิลปะญี่ปุ่นแขนงหนึ่ง

ความหมายที่แท้จริงของบอนไซนั้นไม่ใช่แค่การปลูกต้นไม้เพียงอย่างเดียว ยังรวมถึงการเลือกสรรกระถางที่เหมาะสม การดูแลต้นไม้ด้วยความใส่ใจและทะนุถนอม ต้องใช้ความอดทนในการเฝ้าดูการเจริญเติบโตของราก ลำต้น กิ่งก้าน และยังต้องใช้เทคนิคการดัดหรือตัดแต่งให้เหมาะสมเป็นธรรมชาติ เหมือนกับย่อส่วนต้นไม้ขนาดใหญ่ในธรรมชาติมาอยู่ในกระถาง จึงถือว่าบอนไซเป็นทั้งงานอดิเรกและ “ศิลปะที่มีชีวิต” ก็ว่าได้

พันธุ์ไม้ที่นิยมนำมาปลูกบอนไซจะเป็นไม้ยืนต้นที่มีใบเล็ก มีกิ่งก้านสวยงาม อาทิ ต้นสน แต่ถึงกระนั้นก็ไม่มีข้อกำหนดตายตัวเกี่ยวกับพันธุ์ไม้ที่นำมาปลูกบอนไซ ในปัจจุบันจึงพบเห็นพันธุ์ไม้หลากหลายชนิดที่นำมาปลูกได้ ไม่ว่าจะเป็นไม้ดอกหรือไม้ผลก็สามารถนำมาปลูกและตัดแต่งให้กลายเป็นต้นไม้ที่สวยงามในกระถางได้เช่นกัน

ต้นจำพวกไม้ดอกก็สามารถนำมาเพาะปลูกเป็นบอนไซดอกไม้ได้เช่นกัน โดยทั่วไปไม้ดอกจะได้รับการดูแลและตัดแต่งด้วยเทคนิคเดียวกันกับต้นไม้ชนิดอื่น ๆ ต้องการแสงแดดในปริมาณที่เหมาะสม และไม่ควรตัดแต่งกิ่งจนกว่าดอกไม้จะบาน รวมทั้งต้องการปุ๋ยที่มีปริมาณธาตุไนโตรเจนต่ำ

ไม้ดอกที่นิยมนำมาปลูกเป็นบอนไซดอกไม้กันทั่วไปก็คือ ดอกอาซาเลียหรือที่คนไทยรู้จักกันในชื่อ “กุหลาบพันปี” อาจจะมีทั้งสีชมพู แดง หรือม่วง นอกจากนี้ดอกเฟื่องฟ้า และวิสทีเรียก็สามารถนำมาปลูกเป็นบอนไซดอกไม้ได้เช่นกัน

บอนไซ เปรียบเสมือนการย่อส่วนต้นไม้ใหญ่ในธรรมชาติเอามาไว้ในกระถาง ดังนั้นบอนไซที่ดีจึงไม่ได้อยู่ที่รูปทรงของต้นไม้เพียงเดียว แต่ยังรวมถึงองค์ประกอบอื่นๆ อย่าง ราก ลำต้น กิ่งก้านและใบอีกด้วย

ราก
ในการชมบอนไซควรพิจารณาการแผ่ขยายของรากก่อน รูปทรงของรากซ้อนทับกันตามกาลเวลา และยึดเกาะกับดินจนแน่น
แสดงให้เห็นถึงพลังชีวิตอันแรงกล้าของต้นไม้ หากรากแผ่ขยายไปทุกทางจะเรียกว่าเป็น “การขยายรากแบบ 8 ทิศ (Happo)” ซึ่งเป็นรากในอุดมคติที่ผู้ปลูกบอนไซทุกคนต้องการ

ลำต้น
ลำต้นเป็นอีกหนึ่งส่วนสำคัญของบอนไซ ลำต้นจากรากจนถึงกิ่งแรกสุดจะเรียกว่า “การตั้งลำต้น” การแผ่ขยายออกจากส่วนนี้ไปสู่ด้านบนจะแสดงออกถึงพลังในแบบต้นไม้ใหญ่

กิ่งก้าน
กิ่งก้านน้อยใหญ่จะแตกแขนงออกมาจากลำต้น ดังนั้นสิ่งที่บอนไซที่ดีควรมีคือความสมดุลของลำต้นใหญ่กับกิ่งก้านที่แตกขยายออกมา หากใบร่วงหล่นก็จะมองเห็นกิ่งก้านสาขาที่แตกออกไปได้อย่างชัดเจน